Cái bóng lớn của Adam Smith

22 Trần Quốc Toản, Phường Võ Thị Sáu, Quận 3, Tp.HCM
Tiêu điểm
SK & Đời Sống: Mô hình kinh doanh mới giúp cửa hàng ăn uống vượt qua thời suy thoái SK & Đời Sống: Chuyên gia khởi nghiệp cũng tuyên bố đóng cửa quán cà phê nổi tiếng Tiền Tệ : Chủ tịch Dragon Capital nêu hai lý do nhóm quỹ quy mô 500 tỷ USD chưa giải ngân vào Việt Nam CN & MT: Từ chỗ là hình mẫu cho cả thế giới học tập, quốc gia châu Âu này bỗng quay ngoắt thái độ với ô tô điện - “EV không giải quyết được vấn đề của chúng ta” Tin tức: Vượt Singapore trở thành nền kinh tế thứ 3 Đông Nam Á, Việt Nam được nhiều DN ngoại quốc chọn làm "căn cứ điểm" chiến lược Tin tức: Nhà hàng, quán ăn vắng khách, nhiều người lao đao Tin tức: Vị thế FDI tại Việt Nam sau 35 năm mở cửa CN & MT: Tên lửa Starship lại phóng vào không gian: Chinh phục Sao Hỏa không còn xa Chứng khoán: Nỗi buồn chưa từng có của thị trường chứng khoán Việt Nam: Con số kỷ lục trong hơn 24 năm hoạt động CN & MT: Vì sao các hãng dầu khí giảm tham vọng về năng lượng xanh? CN & MT: Nearly half of US jobs could be at risk of computerisation within 20 years VH & TG: Thách thức từ kỷ nguyên già hóa và suy giảm của dân số toàn cầu VH & TG: 16 bức ảnh chứng minh Hàn Quốc đang sống ở năm 2050 BĐS: Sức sống mới ở khu Tây TP.HCM BĐS: Hàng nghìn tỷ đồng tồn kho của loạt "ông lớn" bất động sản: Doanh nghiệp nào "ôm" nhiều nhất? Tin tức: Khu vực giữ vai trò chiến lược trong bức tranh quy hoạch đô thị của TP. HCM: Tương lai sẽ là "Silicon Valley" của Việt Nam SK & Đời Sống: 60 tuổi là thời điểm quyết định tuổi thọ: Nếu không có 6 biểu hiện này khi ăn sáng thì bạn sẽ sống lâu BĐS: VÒNG ĐỜI CỦA BĐS ĐẦU CƠ MÀ BẠN PHẢI BIẾT ĐỂ TRÁNH ĐU ĐỈNH VH & TG: Kết nối với mạng đường sắt Trung Quốc: Nam quốc sơn hà Nam đế cư BĐS: Chiến lược đầu tư shophouse khối đế chung cư CN & MT: Hàng loạt nhà máy đóng cửa hoặc phá sản, ngành lọc hóa dầu đang trong 'mùa đông khắc nghiệt' Tin tức: Mở rộng cao tốc lên 8 làn sẽ góp phần giải quyết kẹt tại cửa ngõ phía Tây Nam TP.HCM CN & MT: Lời cầu nguyện của rừng 2023 Tiền Tệ : Liên tục phát hành trái phiếu khủng: Nhu cầu vốn của các ngân hàng có thật sự lớn đến thế? BĐS: Chuyên gia dự báo thị trường bất động sản năm 2025 CN & MT: AI, Robotics, and the Future of Jobs VH & TG: Thế giới viễn tưởng của Donald Trump CN & MT: ĐBSCL có thể khai thác hơn 100.000 MW điện gió và điện mặt trời CN & MT: ĐỊA CHÍNH TRỊ CỦA QUÁ TRÌNH CHUYỂN ĐỔI NĂNG LƯỢNG: CƠ HỘI CHO PHÍA NAM TOÀN CẦU SK & Đời Sống: Mở quán cà phê: Cuộc chiến khó lường BĐS: Doanh nghiệp bất động sản vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn CN & MT: Công trình 200 năm có thể giải cứu “hạn mặn” ở ĐBSCL vừa xác lập kỷ lục chưa từng có ở Việt Nam BĐS: “Thị trường bất động sản đang ở trạng thái kim tự tháp 'ngược', từ năm 2021 đến nay, nhà ở giá dưới 3 tỷ tại TP.HCM hoàn toàn vắng mặt” Tin tức: Bắt đầu hạn chế xe máy Tiền Tệ : Các ngân hàng trên sàn có hơn 253.000 tỷ đồng nợ xấu: Những cái tên nào đang đứng đầu bảng? VH & TG: Cái giá của Tự Do CN & MT: Siêu máy tính khổng lồ của Elon Musk: Được cấp 150MW điện, sẵn sàng vận hành đồng loạt 100.000 GPU CN & MT: Physical activity linked to extra 11 years of life Tiền Tệ : Áp lực nợ xấu ngân hàng tiếp tục tăng Tin tức: Tập vẫn sẽ theo đuổi “Trung Hoa Mộng” bất chấp sự trở lại của Donald Trump Tin tức: Trump 2.0: Một thế giới khó đoán định? BĐS: "Phố Nhật Bản" giữa lòng TPHCM trước thời điểm cải tạo Thư Giản: Mùa hạ tháng 8 2020 có DỰ BÁO 30 NĂM BẢN LỀ THẾ KỶ 21 (2020-2050) Thư Giản: Có tài sản bao nhiêu thì lọt top 1% và 10% giàu nhất Việt Nam? Thư Giản: ‘Ngôi nhà’ 2 tầng núp hẻm, giàu năng lượng tích cực giữa lòng Quận 1 BĐS: SO SÁNH TỒN KHO BẤT ĐỘNG SẢN 2015-2022. 10 ông lớn địa ốc tồn kho hơn 40 nghìn tỷ 62015 30.6.2015 BĐS: Loạt doanh nghiệp bất động sản phát hành trái phiếu trở lại BĐS: TS. Cấn Văn Lực: “Ai làm bất động sản ở phân khúc nhà phố thương mại thì cần phải quan sát để cơ cấu lại” BĐS: 1 tỷ USD vốn FDI vào nhà đất: Trung Quốc, Nhật Bản, Malaysia... dẫn đầu làn sóng M&A : Nếu không sửa luật, dự án bất động sản sẽ tắc trong 10 năm tới SK & Đời Sống: "Phụ tùng thay thế" cho con người Tin tức: What just happened? It was the economy, stupid VH & TG: Các dấu hiệu cho thấy chúng ta đang chứng kiến trận chiến cuối cùng trong 100 năm đồng tồn của hai hệ tư tưởng 9-2021 Tiền Tệ : Bàn về các kịch bản tăng trưởng kinh tế giai đoạn 2011 - 2030 Tiền Tệ : Kinh tế tuần hoàn đã trở thành lợi thế cạnh tranh mới VH & TG: “Giấc mơ Mỹ” đáng giá bao nhiêu? SK & Đời Sống: Già hóa dân số, mỗi người có 10 năm sống với bệnh tật Thư Giản: Nhớ mưa Sài Gòn... Tiền Tệ : Lượng tiền ngân hàng cho vay vượt huy động Thư Giản: Viết cho ngày doanh nhân 13/10 SK & Đời Sống: Nền kinh tế cho người già Thư Giản: Mùa nước tràn đồng Thư Giản: BÍ QUYẾT SỐNG NHẸ NHÀNG  Chứng khoán: La Nina hoạt động mạnh từ tháng 8, mưa nhiều chưa từng có, cổ phiếu ngành điện ra sao? Thư Giản: 5 câu chuyện Đại chiến lược của Thế giới 2020-2035. Chứng khoán: Thời hoàng kim của chứng khoán Việt Nam 2007 Chứng khoán: “Đỉnh và đáy” cũng như “đêm với ngày”: Nhà đầu tư lão làng Charlie Munger tiết lộ triết lý đầu tư chưa khi nào lỗi thời để gặt hái thành công Chứng khoán: Thị trường chứng khoán Mỹ chìm trong sắc đỏ trong ngày Thứ hai đầu tuần Tin tức: CÁI GIÁ CỦA CHIẾN TRANH 2024 BĐS: Thời điểm vàng cho bất động sản hậu khủng hoảng CN & MT: Dự báo của Yuval Noal Harari về những biến đổi chính trị - xã hội trong thời đại số và những giải pháp cho xã hội tương lai CN & MT: Neuromorphic supercomputer aims for human brain scale BĐS: Doanh nghiệp trả mặt bằng hàng loạt BĐS: Mặt bằng 'bình dân' ở TP.HCM: Giảm giá phân nửa, giảm tiền cọc vẫn bỏ trống BĐS: Sóng 'tháo chạy' khỏi mặt bằng tiền tỷ khu vực trung tâm giờ ra sao? CN & MT: Trí tuệ nhân tạo đang thay đổi ngành bán lẻ Tin tức: Hệ lụy gì từ cuộc chiến mới ở Trung Đông? BĐS: Dấu ấn bất động sản quý 3: Những "đốm sáng" trong khó khăn Tin tức: Thế giới bắt đầu thời kỳ cấu trúc lại trật tư thế giới The World Begins to Reorder Itself Tin tức: IMF: Triển vọng kinh tế thế giới mấy năm tới chỉ ở “hạng xoàng” BĐS: Chuyên gia nêu rõ khó khăn lớn nhất của thị trường bất động sản hiện nay Tin tức: Nền kinh tế toàn cầu ra sao khi phải đối mặt với cuộc khủng hoảng mới trong cuộc chiến Israel-Gaza? Tin tức: Xung đột Israel - Hamas: Người ra mặt và kẻ giấu mặt CN & MT: Nếu Trái đất nóng hơn 2,5 độ so với thời tiền công nghiệp, ĐBSCL sẽ gặp nguy cơ Tin tức: Tỉ phú israel có con gái bị Hamas giết! : Vòm sắt - hệ thống đánh chặn tên lửa thành công hơn 90% của Israel? Tin tức: Thế giới đối mặt cùng lúc 5 căn nguyên của thảm họa và nguy cơ Thế chiến III CN & MT: Toyota chứng minh cho cả thế giới thấy 'không vội làm xe điện' là đúng: 1 startup làm 9 năm vẫn lỗ, càng bán càng không có lãi
Bài viết
Cái bóng lớn của Adam Smith

    lời bàn  25/1/2024   .vào lúc thế giới đang hỗn loạn về tiền ,vàng , súng bom  và các thứ gây ra đổ máu  đang lan ra .Nghĩ rằng  nên chắng đổ tội cho chủ nghĩa vị tiền , tư tưởng làm giàu cạnh tranh ,,v,v  hay là nên chăng trở về với 1 cách sống bình quân trong xã hội Vua chúa ,quan lại với triết lý cho rằng vua  là thiên tử ,là mang sứ mạng của Chúa , Allah v.v . 500 năm cách mạng công nghiệp với xã hội vị tiền cùng văn minh than ,dầu mỏ ,khí đốt v.v bên cạnh những thành quả hoàn toàn không hình dung được vào năm 1520  thì cũng mang theo nhưng thảm hại ,nguy cơ khủng khiếp  ... 

    Ngẫm  Tiền  và Adam smith :

    Đó là lý do tại sao nhiều nền văn hóa kết luận rằng kiếm được nhiều tiền là tội lỗi. Như Chúa Giê-xu đã nói, "Lạc đà dễ dàng đi qua mắt kim hơn là một người giàu có vào vương quốc Đức Chúa Trời" (Ma-thi-ơ 19:24). Nếu chiếc bánh là tĩnh, và tôi có một phần lớn của nó, thì tôi phải lấy miếng bánh của người khác. Người giàu có buộc phải đền tội cho những hành động xấu xa của họ bằng cách cho đi một số của cải thặng dư của họ để làm từ thiện.

    Nếu chiếc bánh toàn cầu vẫn giữ nguyên kích thước, không có biên độ tín dụng. Tín dụng là sự khác biệt giữa chiếc bánh của ngày hôm nay và chiếc bánh của ngày mai. Nếu chiếc bánh vẫn giữ nguyên, tại sao lại mở rộng tín dụng? Đó sẽ là một rủi ro không thể chấp nhận được trừ khi bạn tin rằng thợ làm bánh hoặc vua yêu cầu tiền của bạn có thể ăn cắp một lát từ đối thủ cạnh tranh. Vì vậy, thật khó để có được một khoản vay trong thế giới tiền hiện đại, và khi bạn có một khoản vay, nó thường nhỏ, ngắn hạn và chịu lãi suất cao. Do đó, các doanh nhân mới nổi gặp khó khăn trong việc mở các tiệm bánh mới và các vị vua vĩ đại muốn xây dựng cung điện hoặc tiến hành chiến tranh không có lựa chọn nào khác ngoài việc huy động các khoản tiền cần thiết thông qua thuế và thuế quan cao. Điều đó là tốt cho các vị vua (miễn là thần dân của họ vẫn ngoan ngoãn), nhưng một hầu gái điêu khắc có ý tưởng tuyệt vời cho một tiệm bánh và muốn thăng tiến trên thế giới thường chỉ có thể mơ về sự giàu có trong khi cọ rửa sàn nhà bếp hoàng gia.

    Đó là thua-thua. Bởi vì tín dụng bị hạn chế, mọi người gặp khó khăn trong việc tài trợ cho các doanh nghiệp mới. Bởi vì có ít doanh nghiệp mới, nền kinh tế không tăng trưởng. Bởi vì nó không phát triển, mọi người cho rằng nó sẽ không bao giờ phát triển, và những người có vốn thận trọng trong việc mở rộng tín dụng. Kỳ vọng trì trệ đã tự hoàn thành.

    Sau đó là cuộc Cách mạng Khoa học và ý tưởng về sự tiến bộ. Ý tưởng về sự tiến bộ được xây dựng dựa trên quan niệm rằng nếu chúng ta thừa nhận sự thiếu hiểu biết của mình và đầu tư nguồn lực vào nghiên cứu, mọi thứ có thể được cải thiện. Ý tưởng này đã sớm được dịch thành các thuật ngữ kinh tế. Bất cứ ai tin vào sự tiến bộ đều tin rằng những khám phá địa lý, phát minh công nghệ và phát triển tổ chức có thể làm tăng tổng sản xuất, thương mại và sự giàu có của con người. Các tuyến thương mại mới ở Đại Tây Dương có thể phát triển mạnh mẽ mà không làm hỏng các tuyến đường cũ ở Ấn Độ Dương. Hàng hóa mới có thể được sản xuất mà không làm giảm sản xuất hàng cũ. Ví dụ, người ta có thể mở một tiệm bánh mới chuyên về bánh sô cô la và bánh sừng bò mà không khiến các tiệm bánh chuyên về bánh mì bị phá sản. Mọi người chỉ đơn giản là phát triển khẩu vị mới và ăn nhiều hơn. Tôi có thể giàu có mà không cần bạn trở nên nghèo khó; Tôi có thể béo phì mà không cần bạn chết đói. Toàn bộ chiếc bánh toàn cầu có thể phát triển.

    Trong 500 năm qua, ý tưởng về sự tiến bộ đã thuyết phục mọi người đặt ngày càng nhiều niềm tin vào tương lai. Sự tin tưởng này đã tạo ra tín dụng; tín dụng mang lại tăng trưởng kinh tế thực sự; và tăng trưởng củng cố niềm tin vào tương lai và mở đường cho tín dụng nhiều hơn nữa. Nó đã không xảy ra trong một sớm một chiều - nền kinh tế hoạt động giống như một tàu lượn siêu tốc hơn là một quả bóng bay. Nhưng về lâu dài, với những va chạm đã được giải quyết, hướng đi chung là không thể nhầm lẫn. Ngày nay, có quá nhiều tín dụng trên thế giới đến nỗi các chính phủ, tập đoàn kinh doanh và cá nhân dễ dàng có được các khoản vay lớn, dài hạn và lãi suất thấp vượt xa thu nhập hiện tại.

    Niềm tin vào chiếc bánh toàn cầu đang phát triển cuối cùng đã trở thành một cuộc cách mạng. Năm 1776, nhà kinh tế học người Scotland Adam Smith đã xuất bản Sự giàu có của các quốc gia, có lẽ là tuyên ngôn kinh tế quan trọng nhất mọi thời đại. Trong chương thứ tám của tập đầu tiên, Smith đã đưa ra lập luận mới lạ sau đây: Khi một chủ nhà, thợ dệt hoặc thợ đóng giày có lợi nhuận lớn hơn mức cần thiết để duy trì gia đình của mình, anh ta sử dụng thặng dư để thuê thêm trợ lý, để tăng thêm lợi nhuận của mình. Anh ta càng có nhiều lợi nhuận, anh ta càng có thể thuê nhiều trợ lý. Theo đó, sự gia tăng lợi nhuận của các doanh nhân tư nhân là cơ sở cho sự gia tăng của cải tập thể và sự thịnh vượng.

    Điều này có thể không gây ấn tượng với bạn như rất nguyên bản, bởi vì tất cả chúng ta đều sống trong một thế giới tư bản coi lập luận của Smith là điều hiển nhiên. Chúng tôi nghe thấy các biến thể về chủ đề này mỗi ngày trong tin tức. Tuy nhiên, tuyên bố của Smith rằng sự thôi thúc ích kỷ của con người để tăng lợi nhuận tư nhân là cơ sở cho sự giàu có tập thể là một trong những ý tưởng mang tính cách mạng nhất trong lịch sử nhân loại - cách mạng không chỉ từ góc độ kinh tế, mà thậm chí còn hơn thế từ quan điểm đạo đức và chính trị. Trên thực tế, những gì Smith nói là lòng tham là tốt, và bằng cách trở nên giàu có hơn, tôi mang lại lợi ích cho tất cả mọi người, không chỉ bản thân tôi. Bản ngã là lòng vị tha.

    Smith đã dạy mọi người nghĩ về nền kinh tế như một "tình huống đôi bên cùng có lợi", trong đó lợi nhuận của tôi cũng là lợi nhuận của bạn. Cả hai chúng ta không chỉ có thể thưởng thức một lát bánh lớn hơn cùng một lúc, mà sự gia tăng trong lát của bạn phụ thuộc vào sự gia tăng trong lát của tôi. Nếu tôi nghèo, bạn cũng sẽ nghèo vì tôi không thể mua sản phẩm hoặc dịch vụ của bạn. Nếu tôi giàu, bạn cũng sẽ được làm giàu vì bây giờ bạn có thể bán cho tôi một cái gì đó. Smith phủ nhận mâu thuẫn truyền thống giữa sự giàu có và đạo đức, và mở Cổng Thiên đàng cho người giàu. Giàu có nghĩa là có đạo đức. Trong câu chuyện của Smith, mọi người trở nên giàu có không phải bằng cách chiều chuộng hàng xóm của họ, mà bằng cách tăng kích thước tổng thể của chiếc bánh. Và khi chiếc bánh phát triển, mọi người đều có lợi. Theo đó, người giàu là những người có ích và nhân từ nhất trong xã hội, bởi vì họ quay bánh xe tăng trưởng vì lợi ích của mọi người.

      

     

    Năm nay kỷ niệm 300 năm ngày sinh của Adam Smith, nhà tư tưởng đã đặt nền móng cho chủ nghĩa tư bản, và do đó, thế giới hiện đại.

    Là người đầu tiên mô tả cơ chế hoạt động của nền kinh tế thị trường qua kiệt tác Nguồn gốc sự thịnh vượng của các quốc gia, Adam Smith (1723-1790) được coi là cha đẻ tinh thần của chủ nghĩa tư bản. Tới tận ngày nay, cái bóng lớn của ông vẫn phủ lên mọi hoạt động của nền kinh tế thế giới.

    Ảnh: Chicago Booth

    Nhân dịp 300 năm ngày sinh của ông, chúng ta cùng nhau nhìn lại ảnh hưởng của Adam Smith với sự vận hành của nền kinh tế hiện đại, đặc biệt là những gợi ý trong bối cảnh kinh tế Việt Nam, bao gồm suy ngẫm về giải pháp cho một số vấn đề lớn của thời đại như trí tuệ nhân tạo (AI) hay biến đổi khí hậu.

    Nếu như ngày đó…

    Hè vừa rồi, tôi đọc lại Adam Smith, và giật mình nhận ra một chi tiết quan trọng: Trong sách báo quốc ngữ Việt Nam trước năm 1945 mà tôi được tiếp cận, chỉ có một chương giới thiệu sơ sài về ông trong cuốn Kinh tế học tiểu sử (1928) của Quan Hải Tùng Thư. 

    Trên báo chí thời đó, tôi chưa tìm thấy những bài giới thiệu hay thảo luận về tư tưởng của Adam Smith. Như vậy, có thể nói tư tưởng của ông chỉ là một áng mây mờ xa xăm trên bầu trời, chứ chưa bén rễ trên mảnh đất này.

    So sánh với các lĩnh vực khác như văn chương, hội họa, âm nhạc, triết học…, tôi thấy trên báo chí Việt Nam ngày ấy đã xuất hiện các bài giới thiệu, dịch phẩm hoặc sáng tác chịu nhiều ảnh hưởng phương Tây. Nhờ đó chỉ trong một thời gian rất ngắn khoảng 20 năm (1925-1945), Việt Nam đã có cả một nền văn nghệ mới.

    Trong lĩnh vực khoa học, ảnh hưởng phương Tây đến Việt Nam tuy chậm hơn chút ít, nhưng cũng đã có những bước đầu quan trọng - như cuốn Danh từ khoa học ra đời năm 1942 (Hoàng Xuân Hãn biên soạn). 

    Nhờ những tác phẩm như vậy và nhờ một số nhà khoa học được đào tạo trước đó, từ năm 1954, người Việt đã có thể dạy và học các môn khoa học bằng chữ quốc ngữ, từng bước hình thành cả một nền khoa học bằng tiếng Việt như hiện giờ.

    Tôi tự nhủ chuyện gì sẽ xảy ra nếu những năm 1925-1945 đấy đã có người dịch Adam Smith ra tiếng Việt, hoặc ít nhất là viết bài giới thiệu các khái niệm chủ đạo của ông, như với các lĩnh vực văn chương, nghệ thuật, khoa học?

    Sở dĩ tôi đặt vấn đề như vậy là do khi quan sát nền kinh tế hiện tại, chúng ta vẫn thấy trở đi trở lại một nhóm nhỏ các thuật ngữ kinh tế chủ chốt đã được Adam Smith phát triển gần 250 năm trước: phân công và năng suất lao động, kinh tế thị trường, cạnh tranh tự do, tương tác cung cầu, giá vốn/giá thị trường, bàn tay vô hình…

    Sự kiện Đổi mới năm 1986 - bước chuyển lớn nhất trong nhận thức kinh tế Việt Nam thời hiện đại - có thể tóm gọn trong thuật ngữ "nền kinh tế thị trường". Đó là tất cả những gì cần thiết để thay đổi nhận thức và cách thức vận hành nền kinh tế, đưa Việt Nam thoát đói nghèo. 

    Từ góc nhìn đó, chính các thuật ngữ kinh tế đã góp phần tạo ra thực tại kinh tế mới, đầu tiên là trong hình dung của dân chúng, sau đó trở thành thực tiễn, để chúng ta bước vào, sống trong đó, làm ăn buôn bán và vận hành toàn bộ nền kinh tế quốc gia.

    Phương tiện biểu đạt tác động trở lại nội dung biểu đạt là chuyện đã được chứng minh và xảy ra nhiều lần trong quá trình phát triển của khoa học và các định chế chính trị, kinh tế, và xã hội. 

    Ngôn từ có sức mạnh kiến tạo - khi mô tả thế giới, ngôn từ không chỉ được nghĩ ra để ăn khớp với thế giới, mà tới lượt nó, thế giới sẽ được thay đổi để ăn khớp với ngôn từ. Nói cách khác, thực tại chúng ta đang sống không chỉ là thực tại vật lý, mà còn là thực tại nhận thức, được cấu tạo bởi ngôn từ. Kinh tế học thể hiện điều này thật rõ rệt.

    Tượng Adam Smith ở Edinburgh, Scotland. Ảnh: The Independent

    Tượng Adam Smith ở Edinburgh, Scotland

    Tôi cho rằng chính do thiếu các thuật ngữ kinh tế học đương đại, đầu tiên là ở miền Bắc cho tới 1975, rồi sau đó là ở nước Việt Nam thống nhất tới Đổi mới 1986, đã khiến giới quản lý kinh tế không thể hình dung được đúng và đủ cách thức vận hành một nền kinh tế "bình thường". 

    Nhưng ngay cả sau đó, hiểu biết về kinh tế thị trường ở Việt Nam vẫn còn manh mún, vụn vặt, chưa có tính hệ thống. Nếu tính từ sau khi đất nước thống nhất thì phải đến tận năm 1997, tác phẩm chủ đạo của Adam Smith mới được dịch ra tiếng Việt với tựa Của cải của các dân tộc. 

    Bản dịch cũng chưa thực sự tốt, thể hiện ngay trong cách đặt tên, vì ngày đó chúng ta còn thiếu các thuật ngữ kinh tế. Chưa kể, bản dịch dường như cũng không được tái bản. 

    Mãi đến năm 2021, một cuốn sách rất mỏng Adam Smith trong 60 phút và phiên bản bằng tranh cuốn Của cải của các dân tộc mới được dịch, mang tới cái nhìn thoáng qua về tư tưởng của Adam Smith. Đó là điều đáng ghi nhận, nhưng còn quá ít ỏi.

    Nền kinh tế như một cơ thể người

    Trong tác phẩm kinh điển Nguồn gốc sự thịnh vượng của các quốc gia, xuất bản năm 1776, tư tưởng chủ đạo về kinh tế của Adam Smith có thể tóm lược thành 5 điểm: 1. Con người kinh tế là động vật vị kỷ, đưa ra lựa chọn dựa trên lý trí; 2. Phân công lao động là nguồn gốc của tăng năng suất; 3. Kinh tế thị trường là nguồn gốc thịnh vượng; 4. Nhà nước tối thiểu, "gác đêm" cho nền kinh tế vận hành; 5. Thị trường hoạt động như thể được dẫn dắt bởi bàn tay vô hình.

    Tác phẩm ra đời là nền tảng cho cả tư duy lẫn thực tế điều hành kinh tế. Việc điều hành kinh tế từ đó không còn mò mẫm thử-sai nữa, mà đã có một khung lý thuyết sâu sắc, dễ hiểu, hợp lý hợp tình… làm công cụ. 

    Do đó, có thể nói mà không cần e ngại rằng lịch sử thế giới bao gồm hai hệ thống kinh tế: trước 1776 và sau 1776, với đường phân thủy là Nguồn gốc sự thịnh vượng của các quốc gia.

    Để cho dễ hiểu, chúng ta có thể coi nền kinh tế như một cơ thể người. Đây là so sánh không hoàn hảo, nhưng tư duy nhân hình hóa thường là cách giải thích dễ nhất cho những... con người - trên thực tế ta vẫn thường xuyên nghe nói "nhịp đập thị trường" hay nền kinh tế đang "hắt hơi sổ mũi".

    Những yếu tố sau là quan trọng nhất để mô tả cấu trúc và trạng thái tồn tại của con người là: trái tim (cảm xúc); bộ não (lý trí); ý chí (để hành động); và môi trường xung quanh. Ta sẽ phân tích tư tưởng của Adam Smith dưới góc nhìn này.

    Trái tim là bộ phận duy trì nhịp đập và tạo ra sức sống cho cả nền kinh tế lẫn các chủ thể tham gia. Trái tim của nền kinh tế thị trường cũng có bốn ngăn như trái tim người, mà dựa trên Adam Smith, bao gồm: 1. Phân công lao động: Yếu tố quyết định giúp tăng năng suất lao động; 2. Tương tác cung cầu: Cơ chế quyết định giá cả; 3. Cạnh tranh tự do: Cơ chế phân bổ nguồn lực và mối quan tâm của xã hội; 4. Giá vốn và giá thị trường: Nguồn gốc của lợi nhuận mà mỗi cá nhân, doanh nghiệp theo đuổi.

    Bộ não của nền kinh tế là nơi đưa ra lựa chọn và quyết định lý tính của nền kinh tế. Adam Smith không cho chúng ta biết bộ não của nền kinh tế thực sự là gì, thậm chí bộ não đó có tồn tại hay không cũng là điều bỏ ngỏ. 

    Theo ông, nền kinh tế thị trường hoạt động như thể được dẫn dắt bởi "bàn tay vô hình". Ông nói: "Trong trường hợp này cũng như trong trường hợp khác, anh ta được hướng dẫn bởi một bàn tay vô hình để hỗ trợ cho một mục đích mà anh ta không hề dự tính trước đó".

    Bàn tay vô hình dẫn tới thị trường tự do, hay là trật tự tự sinh của nền kinh tế.  Ảnh: Business Insider

    Bàn tay vô hình dẫn tới thị trường tự do, hay là trật tự tự sinh của nền kinh tế.

    Nói cách khác, nền kinh tế thị trường được vận hành bởi một lý trí tập thể, vô hình vô ảnh, không rõ mặt mũi và cơ chế hoạt động. Như thế, trong nền kinh tế thị trường, tâm lý đám đông sẽ hoạt động như bộ não của nền kinh tế, với tất cả sự tham lam, rồ dại và bất toàn của nó. 

    Theo người viết, đây là nhược điểm lớn nhất của tư tưởng kinh tế Adam Smith, cũng là nguồn gốc dẫn tới nhiều lo ngại và phê phán ông và những mặt trái của nền kinh tế thị trường sau này.

    Nếu đã nhận định thiếu khuyết về lý trí tập thể là vấn đề nghiêm trọng của nền kinh tế thị trường thì sẽ có giải pháp gì để xử lý?

    Về logic, có bốn giải pháp khả dĩ: 

    1. Bổ sung cho "bàn tay vô hình" bằng "bàn tay hữu hình", tức đưa lý trí của nhà nước vào, thông qua các can thiệp, điều tiết, đặc biệt là trong các thời kỳ đặc biệt như khủng hoảng, tái cấu trúc, chuyển đổi hình thái kinh tế… 

    2. Không tin tưởng và bác bỏ hoàn toàn vai trò bàn tay vô hình trong nền kinh tế, thay thế nó bằng bàn tay nhà nước, thay kinh tế thị trường bằng kinh tế kế hoạch, tập trung do nhà nước hoạch định. 

    3. Tin tưởng hoàn toàn vào vai trò và hiệu quả của bàn tay vô hình, chấp nhận mặt trái của thị trường như cái giá phải trả cho phát triển, nhà nước không can thiệp hoặc can thiệp tối thiểu, để mặc cho thị trường hoạt động và tự điều tiết. 

    4. Đưa vào thị trường một siêu lý trí từ bên ngoài, như AI tổng quát, để điều hành hoạt động của toàn bộ nền kinh tế và các chủ thể tham gia.

    Đến nay, ba giải pháp đầu đã được đưa vào thực hiện ở quy mô quốc gia. Giải pháp thứ nhất, kinh tế thị trường có sự điều tiết của nhà nước, hiện phổ biến và được chấp nhận rộng rãi hơn cả. Ngay cả với những nền kinh tế được coi là thành trì của thị trường tự do, việc điều tiết của nhà nước vẫn diễn ra ở mức độ và quy mô lớn.

    Riêng giải pháp thứ tư, đưa vào thị trường một siêu lý trí từ bên ngoài thì đến nay mới có một thử nghiệm nhỏ trên thị trường chứng khoán, khi 60-70% các giao dịch đều là tự động, được thực hiện bởi các thuật toán máy tính. Trong thời gian tới, với sự phát triển của AI, giải pháp thứ tư này nhiều khả năng sẽ trở thành hiện thực trên diện rộng hơn.

    Trong nền kinh tế thị trường, theo Adam Smith, ý chí của các chủ thể tham gia là tính vị kỷ ở con người, thể hiện qua hoạt động theo đuổi lợi ích cá nhân và lợi nhuận doanh nghiệp. Ông viết: "Không phải nhờ sự tốt bụng của người hàng thịt, người nấu bia và người làm bánh mì mà chúng ta có thể chờ đợi có được bữa tối, mà chỉ nhờ sự quan tâm của họ đến lợi ích riêng của chính họ mà thôi".

    Ảnh: Forbes

    Như thế, ta thấy ý chí hành động của nền kinh tế thị trường dựa trên sự theo đuổi lợi ích vị kỷ, mang trong mình bản năng hoang dã. Đó chính là lý do khiến các nền kinh tế thị trường mới hình thành hoặc chuyển đổi vào thời kỳ non trẻ thường dễ rơi vào hình thái tư bản hoang dã hay chủ nghĩa thân hữu. Điều này chỉ có thể khắc phục bằng một nhà nước pháp quyền và nền hành chính chuyên nghiệp.

    Cuối cùng, môi trường hoạt động của các chủ thể nền kinh tế thị trường là một thị trường tự do, cạnh tranh toàn diện. Theo Adam Smith, chỉ trong một môi trường như thế thì nguồn lực kinh tế mới được phân bổ hiệu quả nhất, việc điều tiết của thị trường mới nhanh nhạy nhất, và do đó lợi ích tổng thể thu được cho toàn xã hội sẽ lớn nhất. 

    Chính từ luận điểm này mà thị trường tự do đã trở thành mô hình chủ đạo của hầu hết các nền kinh tế hiện hành, cả của các khối thương mại tự do và khối kinh tế hiện đại.

    Siêu cơ hội, siêu vấn đề

    Sự xuất hiện của các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, hay các công nghệ có khả năng thay đổi những nền tảng của văn minh nhân loại như năng lượng hạt nhân, nhân bản vô tính, AI... đang đặt ra một câu hỏi lớn: Liệu bàn tay vô hình có khả năng dẫn dắt các siêu vấn đề (đồng thời là siêu cơ hội) này, theo hướng có lợi cho nhân loại, hay sẽ mù quáng thúc đẩy con người vào diệt vong do lợi ích vị kỷ, bản năng và hoang dã sẵn có?

    Quả thực, khả năng bàn tay vô hình sẽ mù quáng dẫn dắt thị trường, biến các siêu vấn đề thành thảm họa với nền văn minh là không thể xem thường. Chẳng hạn, các vấn đề liên quan đến biến đổi khí hậu đã được đưa vào khuôn khổ cam kết chính trị liên quốc gia, từ đó chuyển hóa thành các chính sách kinh tế cụ thể, như cắt giảm phát thải carbon, phát triển năng lượng tái tạo, xe điện…

    Một ví dụ khác có tính kinh tế hơn là sự lấn át của thị trường tài chính so với thị trường thuần túy, thể hiện qua thị trường chứng khoán, sản phẩm tài chính phái sinh, hay thị trường tiền mã hóa gần đây, vốn góp phần dẫn tới không ít biến cố khủng hoảng tài chính. 

    Thật không may, cách thức hoạt động của các thị trường và sản phẩm này ăn khớp với tâm lý đám đông và tính vị kỷ của con người, đánh thẳng vào nhược điểm chủ đạo của tư tưởng kinh tế Adam Smith, cũng là yếu huyệt của nền kinh tế thị trường, gây ra hỗn loạn hoặc đổ vỡ diện rộng.

    Đến nay, thứ lý trí bên ngoài duy nhất mà chúng ta dùng để can thiệp vào kinh tế thị trường là lý trí của nhà nước. Vậy ngoài lý trí nhà nước, liệu còn lý trí nào khác? Với đà phát triển như hiện giờ, rất có thể trong một vài thập kỷ tới, AI sẽ trở thành thứ lý trí quan trọng để điều phối hoạt động của nền kinh tế.

    Điều này không phải viễn tưởng: hiện khoảng 60-70% giao dịch trên thị trường chứng khoán thế giới đã được thực hiện với sự can thiệp hoàn toàn hoặc một phần của máy móc và thuật toán. 

    Trong đời sống thường ngày, một số lĩnh vực kinh tế như taxi công nghệ, giao nhận hàng hóa cũng đã được điều phối chủ yếu bởi thuật toán. Ứng dụng AI, tự động hóa, dữ liệu lớn vào mọi lĩnh vực kinh tế sẽ tạo điều kiện nền tảng ngày càng lớn để AI quản lý chính nền kinh tế đó.

    Chúng ta không biết điều gì sẽ xảy ra với con người khi đó, nhưng chắc chắn sẽ là những thay đổi đảo lộn. Một câu hỏi phải nêu ra là nếu quả thực tồn tại một siêu lý trí vạn năng để xử lý các siêu vấn đề thì liệu siêu lý trí đó có chuyển hóa thành siêu quyền lực để quay ra chống lại con người không?■

    Phê phán kinh tế học Adam Smith

    Vì tin tưởng vào bàn tay vô hình nên theo Adam Smith, nhà nước cần để yên cho cơ chế thị trường vận hành và chỉ nên đóng vai trò "người gác đêm" cho thị trường hoạt động.

    Khi đó, các vai trò chủ đạo của nhà nước là: 1. Chống ngoại xâm; 2. Đảm bảo công lý; 3. Cung cấp hàng hóa, dịch vụ công, hoặc đầu tư vào những lĩnh vực cần thiết cho xã hội nhưng lợi nhuận không đủ hấp dẫn để thu hút đầu tư ngoài nhà nước; 4. Thu thuế và tái phân bổ thu nhập để duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước, cung cấp hàng hóa/dịch vụ công, giảm bất bình đẳng và hướng đến phát triển bền vững.

    Ba người khổng lồ kinh tế học: Adam Smith, Karl Marx và John Maynard Keynes. Sách in năm 2012 của Mark Skousen. Ảnh: Rakuten

    Ta thấy khiếm khuyết lớn nhất trong tư duy kinh tế của Adam Smith là phần khuyết thiếu trong lý trí tập thể của nền kinh tế thị trường. Đây chính là nguồn gốc của các phê phán, thẩm soát với kinh tế học Adam Smith, mà điển hình là hai nhà tư tưởng lớn Karl Marx và John Maynard Keynes.

    Marx phê phán Adam Smith gay gắt, đặc biệt trong việc không chỉ rõ nguồn gốc của lợi nhuận, do đó không nhận chân được giá trị thặng dư như là kết quả của bóc lột của chủ tư bản với công nhân lao động. Còn Keynes thì cho rằng bàn tay vô hình không đủ khi xử lý các vấn đề kinh tế, cần có thêm bàn tay của nhà nước, đặc biệt là khi khủng hoảng kinh tế.

    Phê phán của Marx với Adam Smith đã góp phần tạo ra kinh tế chính trị học Marx, ở đó bàn tay vô hình bị thay thế hoàn toàn bởi kế hoạch của nhà nước. Còn phê phán của Keynes tạo cơ sở lý luận cho các chính sách can thiệp của nhà nước vào thị trường, đặc biệt là khi có khủng hoảng kinh tế hoặc tái cấu trúc thị trường.

    Cả Marx và Keynes đều tìm cách bù đắp cho thiếu hụt về lý trí tập thể trong nền kinh tế thị trường bằng một lý trí bên ngoài, cụ thể là lý trí của nhà nước, ở các cấp độ khác nhau.

    Lý trí nhà nước hiện cũng là công cụ chính để giải quyết các vấn đề chưa xuất hiện thời Adam Smith, như giám sát và điều tiết hoạt động của các tập đoàn độc quyền.

    GIÁP VĂN DƯƠNG - Theo Tuổi Trẻ

    THỐNG KÊ TRUY CẬP
    • Đang online 17
    • Truy cập tuần 1321
    • Truy cập tháng 12243
    • Tổng truy cập 157666